Μήνυμα

Πάντα να πολεμάς και να αντιστέκεσαι, κι ας μένεις μόνος. Μονάχος, έρημος, γαλήνιος, να πολεμάς για το καλό του Ανθρώπου. ( Ι. Π. Κουτσοχέρας)

Τρίτη 12 Μαρτίου 2024

Δρώμενο Ευετηρίας της Νέδουσας και οι... Καρνάβαλοι.

                ΤΟ ΔΡΩΜΕΝΟ ΕΥΕΤΗΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ ΚΑΙ ΟΙ …. ΚΑΡΝΑΒΑΛΟΙ


Νέδουσα, Αροτρίαση. Φωτογραφία: Ρόμπερτ Ζερβός

Η επιβίωση ενός δρωμένου σε οποιοδήποτε χωριό είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων. Στην περίπτωση του Δρωμένου της Νέδουσας υπήρξαν πολλές παράμετροι οι οποίοι επέδρασσαν και συνεχίστηκαν να γίνονται οι γονιμικές τελετουργίες στον ίδιο χώρο, με τα ίδια ευετηριακά μοτίβα να διαδέχεται το ένα το άλλο, από τις γενιές των απογόνων των ίδιων, πάνω κάτω, οικογενειών, και για τον ίδιο λόγο : το καλό της κοινότητος. Αυτό συνέβαινε και τα προ του 1997 χρόνια, επειδή διόλου δεν επηρεάστηκαν οι Νεδουσαίοι από την ερμηνεία των τελετουργικών πράξεών τους, που διαδραματίζονται στην διάρκεια του Δρωμένου, όταν δηλαδή «έμαθαν» το τι συμβολίζει το κάθε τι που πράττουν. Οι άνθρωποι που συνάντησα το 1995, 1996 και 1997 (τα 3 αρχικά δηλαδή χρόνια που μελετούσα και κατέγραφα το Δρώμενο μέχρι να το δημοσιοποιήσω το 1998) «έπρατταν» καθώς είχαν μάθει από τους προγόνους τους αδιαφορώντας για το αν υπήρχαν «θεατές» και κάμερες. Σκοπό είχαν και μόνο «το καλό της κοινότητας».

Νέδουσα. Αροτρίαση. Ελάχιστοι ντόπιοι θεατές και χωρίς κάμερες,

Κατά τον ίδιο τρόπο η αναβίωση ή η δημιουργία μιας αποκριάτικης εκδήλωσης (υπαρκτής ίσως σε παλαιότερα χρόνια ή κατασκευασμένης από ευφάνταστους σεναριογράφους και σκηνοθέτες) σε οποιοδήποτε χωριό, είναι αποτέλεσμα της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας που θέλει «τουρίστες στο χωριό», κάμερες καταγραφής και μετάδοσης. Δεν είναι βέβαια κακό να θέλει κάποιος κόσμο στο χωριό του ή την προβολή του χωριού του. Το να δίνονται όμως βαρύγδουποι τίτλοι, χρησιμοποιώντας και τον τίτλο Δρώμενο, φτάνουμε σε μια υπερβολή η οποία στην ουσία φτάνει στα όρια της απάτης, δίνοντας την εντύπωση στον ανυποψίαστο υποψήφιο επισκέπτη της προβαλλόμενης εκδήλωσης πως θα πάει να δει κάτι παλαιό, αυθεντικό. Οι περισσότεροι επισκέπτες δεν έχουν βέβαια τη γνώση να ξεχωρίσουν το αυθεντικό από το ψεύτικο. Στην εποχή μας οι κάθε λογής επισκέπτες, δεν μπορεί να είναι μυημένοι για να ξεχωρίσουν την αυθεντικότητα. «Χωριάτικο κόκορα» και «χωριάτικο ψωμί» ζητάει ο καθείς που θέλει να ξεφύγει από την αστική ζωή του στην καθημερινότητα και αδιαφορεί αν ο «κόκορας» που θα φάει ζει στο χωριό τρέφεται με φυράματα. Φτάνει να τον φάει στο χωριό.

Η σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία, μέσα σε ένα πνιγηρό και αλλοτριωτικό περιβάλλον (που όλο το χρόνο τρώει κρέατα και περιμένει την τσικνοΠέμπτη να τσικνίσει, που έχει στο σπίτι του δεσποζόμενα πλάσματα, τα οποία υπεραγαπά, και τρώει καθημερινά σφαγμένα άλλα πλάσματα που του σερβίρει ο τρόπος που επέλεξε να ζήσει), δεν μπορεί να κατανοήσει έννοιες σαν τις ‘Έθιμο και Παράδοση, ούτε πως οι περισσότερες αποκριάτικες  εκδηλώσεις αυτής της περιόδου, που παρουσιάζονται σαν «γιορτές της φύσης» κλπ, είναι μεν «χωριάτικες» διότι γίνονται σε χωριό, αλλά και, είναι κατ’ επίφαση, άοσμες και άχρωμες εσωτερικά, αποτελούμενες μόνο από παλτά-προβιές, νταούλια της μηχανής, κουδούνια του πανηγυριού, τραγούδια με ομοιοκαταληξίες, βήματα εκπαιδευμένα ρυθμικά, μεταμφιέσεις κοσμικές, ανάλατα καμώματα, πλαστή ευημερία, ασυνάρτητο κέφι και παραδοσιακές στολές ραμμένες από ανήλικους ασιάτες. Από όλα αυτά έχει εξαφανιστεί η βάση που είναι ο άνθρωπος και η κοινοτική του συμβίωση, που γεννούσε και έθετε σε λειτουργία την διαδικασία της κουλτούρας και στην θέση του ανθρώπου και της κοινοτικής συμβίωσης βρίσκονται σήμερα οι πολυεθνικές που γεννούν παραδόσεις, συνήθειες και ολίγον… δρώμενα. Μέσα σ’ αυτό τον παγκοσμιοποιημένο ορυμαγδό, σε όλο τον κόσμο υπάρχουν ψήγματα που μαρτυρούν την συνέχεια της κοινοτικής συμβίωσης. Ακόμα στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν γιορτές και δρώμενα, σαν της Νέδουσας, που βρίσκονται μακριά από καταναλωτικές και μοδάτες λογικές, μαρτυρώντας την ιδιαιτερότητα της δικής τους κοινοτικής ταυτότητα, συνεχίζοντας με πείσμα την προγονική τους κοινοτική γραμμή, σε αφιλόξενο περιβάλλον και καιρούς δίσεκτους, αλλά και με απαίδευτους, στην πλειοψηφία, θεατές.

Δυστυχώς η αδηφάγα καταναλωτική κοινωνία απαιτεί να «παρακολουθήσει» τους π.χ. Μωμόγερους (ποντιακό δρώμενο της περιόδου του δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων), κατακαλόκαιρο και τον Δεκαπενταύγουστο, διότι τότε μπορεί ο αστός να τους δει στο καλοκαιρινό πανηγύρι του χωριού τους. Και κάποια Μωμοέρια τους δίνουν την ευκαιρία.

Έγραφα πριν δυό χρόνια https://taygetos-zeritis.blogspot.com/2022/03/blog-post.html πως  «Η Παράδοση και τα Έθιμα καθορίζουν την ζωή μας και σήμερα». «Πρέπει να ξεχωρίσουμε το τι εννοούμε όταν λέμε «έθιμο», διότι γίνεται σύγχυση μεταξύ των αυθεντικών παλαιών εθίμων και των επίπλαστων που δημιουργήθηκαν για να τραβήξουν επισκέπτες στην περιοχή τους».

Το ίδιο συμβαίνει και με τη λέξη Δρώμενο. Σύμφωνα με τον ορισμό της λέξης (είχε την καλοσύνη να μου δώσει την χειρόγραφη ερμηνεία της λέξης από τον κ. Μερακλή, ο κ. Αικατερινίδης στις 31.1.2007) «το δρώμενο είναι μια παραστατική εκδήλωση, μια απλή η περισσότερο σύνθετη τελετουργική πράξη, που αρχικά περιείχε και μια λατρευτική διάσταση-σε μεταγενέστερες μορφές αυτή δεν ήταν οπωσδήποτε αναγκαία-τελείται με την καταρχήν συλλογική συμμετοχή ή κατάφαση μιας κοινότητας ή ομάδας και επιδιώκει την πραγματοποίηση ενός σκοπού-ο οποίος διαφέρει ανάλογα με τη φάση πολιτισμού της ομάδας». 

 Στη Νέδουσα υπάρχει αυτό που δεν μπορούν να κατανοήσουν οι περισσότεροι. Το να προσφέρεις τον εαυτό σου για το καλό της Κοινότητας. Αυτοί που σήμερα στη Νέδουσα δρουν και πράττουν, δεν χρειάζονται τον θεατή για να δράσουν και να πράξουν. Τον θεατή, όταν παρευρεθεί, δεν τον θέλουν απλό παρατηρητή και φωτογράφο στις ιδιαιτερότητές του. Τον θέλουν συμμετέχοντα. Γι’ αυτό όσοι αμύητοι σχεδιάζουν (απάντηση προς όλους τους ευγενικούς διαδικτυακούς φίλους που μου στέλνουν μηνύματα) να πάνε στη Νέδουσα την Καθαρά Δευτέρα, να πάνε νωρίς για να Μουντζουρωθούν έγκαιρα και να συμμετέχουν στον Αγερμό. Μετά, που τα μοτίβα συγκλονίζουν, ας γίνουν θεατές αλλά να αναρωτηθούν αν σε όλα όσα θα δουν ποίο είναι το αληθινό μήνυμα.

ΤΟ ΔΡΩΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ ΣΤΑ ΣΟΒΑΡΑ.

        Το Καρναβάλι της Νέδουσας είναι ένα Δρώμενο Ευετηρίας και γίνεται κάθε χρόνο την Καθαρά  Δευτέρα στο ομώνυμο χωριό, το οποίο βρίσκεται στον Ταΰγετο, στην περιοχή Αλαγονίας, και διοικητικά ανήκει στον Δήμο Καλαμάτας. Αν και η Νέδουσα απέχει μόλις μισή ώρα από την Καλαμάτα, το Καρναβάλι της παρέμενε άγνωστο στους περισσότερους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής.       


Η Νέδουσα. Χωριό στον Ταΰγετο.


 
      Για την αξία του Καρναβαλιού της Νέδουσας μίλησε διεξοδικά σε εκπομπή της ΕΤ1 το 1999,  ο καθηγητής κ. Μιχάλης Μερακλής 

https://www.youtube.com/watch?v=VGAwXEGQ39k&t=23s

Μιχάλης Μερακλής

και ανέλυσε τα βασικότερα στοιχεία του. Ιδιαίτερα η συνύπαρξη  τριών τελετουργικών πράξεων που συναντώνται στα ευετηριακά δρώμενα,  δηλαδή  Όργωμα-Σπορά, Γάμος, Θάνατος-Ανάσταση, είναι στοιχεία που δεν απαντούν σήμερα όλα μαζί, σε άλλα παρόμοια γνωστά  καρναβάλια-δρώμενα, ιδιαίτερα σε αυτά τα πανελληνίως γνωστά που τελούνται στη Β. Ελλάδα.            

        Στις 16 και 17 Φεβρουαρίου 2001 οργανώθηκε στην Καλαμάτα, από το Κέντρο Λαογραφικών Μελετών Καλαμάτας και το σύλλογο Νεδουσαίων Καλαμάτας, Επιστημονική Συνάντηση Λαογραφίας, με εισηγητές τους κυρίους Μ.Γ.Μερακλή, ομότιμο καθηγητή Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρο της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, Βάλτερ Πούχνερ, καθηγητή Θεατρολογίας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών,

Γεώργιος Αικατερινίδης

 και Γ.Ν. Αικατερινίδη, δρα Λαογραφίας διευθυντή-τότε-Ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

          Αυθεντικό Αγροτικό Καρναβάλι στην πλήρη του μορφή μόνο στη Νέδουσα γίνεται. Και αυτό συμβαίνει, διότι εδώ δεν υπάρχουν θεατές,  παρά μόνο συν-εορταστές και συμ-ποσιαστές. Υπάρχουν δεκάδες κάτοικοι του χωριού που αποτελούν το «θίασο» και δίνουν τον τόνο στον γονιμικό χαρακτήρα της ημέρας. 


Νέδουσα. Ο "Θίασος" έτοιμος για τον Αγερμό. Φωτογραφία Φώτης Κουτρουμπής 2008.

Υπάρχουν επισκέπτες, οι οποίοι δεν παρακολουθούν απλώς τη δράση του «θιάσου», αλλά συμμετέχουν με ποικίλους τρόπους. Ο χαρακτηρισμός του λοιπόν σαν «λαϊκού» δίκαια αποδίδεται, αφού δεν οργανώνεται από  τους «άρχοντες» για να προσφερθεί στο «λαό», όπως στα αστικά καρναβάλια, αλλά, αντίθετα, οργανώνεται  αυθόρμητα από το «λαό» και προσφέρεται με μια ευγενέστατη προσφορά στην κοιτίδα όλων τους, στο χωριό τους, στη Μεγάλη Μητέρα. Είναι διάχυτη η άποψη στους κατοίκους ότι «αν δεν γίνει μια χρονιά το Καρναβάλι, δεν θα’ ναι καλό για το χωριό».

         Τα λαϊκά δρώμενα είναι ομαδικές μικροτελετές μαγικοδραματικού χαρακτήρα, με σκοπό την εξασφάλιση της ευετηρίας. Το μαγικοδραματικό είδος που αντιπροσωπεύει τις προ-θρησκευτικές ιεροπραξίες της ανθρωπότητας, αποτέλεσε το υπόβαθρο των μεταγενέστερων θρησκευτικών τελετουργιών της αρχαιότητας. Σήμερα συναντάται στις ιεροπραξίες των πρωτόγονων φυλών, αλλά και σε λαϊκά έθιμα πολιτισμένων λαών, «ως γέννημα επιβιουσών δεισιδαιμόνων πίστεων και της βαθιάς φυσιολατρείας  των πληθυσμών της υπαίθρου», γράφει ο Β. Πούχνερ.

         Το αρχαίο θέατρο ξεκίνησε από τα λατρευτικά δρώμενα, το νεότερο θρησκευτικό δράμα από λειτουργικές τελετές, το λαϊκό θέατρο, στις πρωτοβάθμιες παραδοσιακές του μορφές τουλάχιστον, από παραστατικά έθιμα.

         Πιο πάνω χρησιμοποιήθηκαν οι λέξεις «λαός» και «λαϊκός». Οι δύο αυτοί όροι στα ευετηριακά δρώμενα, έχουν ορισμένα ποιοτικά κριτήρια που τους χαρακτηρίζουν. Γράφει ο Β. Πούχνερ : «Με τον όρο «λαό» εννοούμε, πληθυσμιακά στρώματα χωρίς έντονη επαφή με τη βιομηχανική επανάσταση, προσκολλημένα σε μία τοπική ή και γενικότερη παράδοση, η οποία καθορίζει αυστηρά όλο το βίο τους, ως και τις τελευταίες λεπτομέρειες, και η οποία μεταδίδεται από γενιά σε γενιά με τρόπο κυρίως προφορικό. Πρόκειται για μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων, όπου η ομοιομορφία του πολιτισμού τους δημιουργεί τάσεις για συλλογική συνείδηση και ομαδικό ψυχισμό, για αλληλοβοήθεια και αλληλεγγύη, που αποθαρρύνει  την εξατομίκευση του προσώπου και την πρωτοβουλία του με πράξεις και σύμβολα κοινού ελέγχου. Τέτοιες κοινωνικές ομάδες συναντιούνται κυρίως στην ύπαιθρο, αλλά και στα αστικά κέντρα, και τείνουν, με τις γενικότερες κοινωνικές μεταβολές στον 20ό αιώνα σε πανευρωπαϊκή  κλίμακα, να μετασχηματιστούν.

         Τα κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του «λαϊκού» θεάτρου είναι : η συλλογικότητα της παραγωγής  και της αποδοχής, η ενεργός συμμετοχή του κοινού στην παράσταση, η κοινή αισθητική, η τυποποίηση και ο αυτοσχεδιασμός και η διαμόρφωση, τέλος,  μιας από κοινού  αποδεκτής παράδοσης. Σε όλες σχεδόν τις εκφράσεις του κυριαρχεί ένα βιοτονωτικό στοιχείο, θετικό, αισιόδοξο. Σ’ αυτό το σημείο διαφαίνεται ακόμη η εθιμική ρίζα του, η προέλευσή του από τη γονιμολατρεία, η αρχική μαγική του σκοπιμότητα για την εξασφάλιση της καλοχρονιάς και της γονιμότητας αγρών, ζώων και ανθρώπων. Γι’ αυτό  το λαϊκό  θέατρο είναι σχεδόν πάντα κωμικό και το απλό του  μήνυμα εκφράζει τη νίκη των δυνάμεων της  ζωής.»

         Ταυτίζοντας  τις παραπάνω ερμηνείες με το συγκεκριμένο χωριό Νέδουσα, δεν είναι άξιο απορίας  πώς το Δρώμενο-καρναβάλι επιβίωσε μέχρι σήμερα. Το σύνολο των κύριων πράξεων που το αποτελούν, στη σημερινή μορφή, δεν δημιουργήθηκε ξαφνικά στα χρόνια που πέρασαν. Οι πράξεις αυτές θα γινόντουσαν και πριν από χιλιάδες χρόνια, ίσως, στον ίδιο εστιακό χώρο με ίδια ή πιο αρχαϊκή μορφή. Δεν είναι μόνο η σύγχρονη ανάγκη μιας αποκριάτικης εκδήλωσης με θέμα τη μεταμφίεση, αλλά κυρίως το γεγονός ότι οι σημερινοί κάτοικοι κληρονόμησαν από τους προγόνους τους το «φόβο» που προκαλούν τα φυσικά φαινόμενα, και θέλησαν με γιορτές και ιεροτελεστίες, που έχουν παγανιστική αγροτική προέλευση, να εξασφαλίσουν τη συνέχιση της ζωής και να σιγουρέψουν την υγεία και τη γονιμότητα. Τουλάχιστον αυτή ήταν η αρχική αιτία για τη δημιουργία αυτού του τύπου δρωμένων.


         Πράγματι αυτοί που σήμερα, παιδιά, νέοι, ενήλικες και ηλικιωμένοι, συνεχίζουν την παράδοση του Δρωμένου, είναι αυτοί που δεν ξέκοψαν από το χωριό, ζουν εκεί ή στην Καλαμάτα. Όλοι τους είναι λάτρεις της τοπικής παράδοσης (τραγούδι, χορός, διατροφή, μουσικά όργανα, ψυχαγωγία, σχέσεις). Πρώτη φορά συναντήσαμε στον πληθυσμό  ενός χωριού τόση ομοιόμορφη αφομοίωση του πολιτισμού τους, εξαιρετικά υψηλή ευαισθησία στις ευθύνες τους για τις υποχρεώσεις της κοινότητός τους, χωρίς καμία καταπίεση, απλούστατα γιατί υπάρχει συλλογική και κοινοτική συνείδηση, την αλληλεγγύη  στις ατομικές και επαγγελματικές προσπάθειες του καθενός που προέρχεται από το χωριό, στα όρια της υπερβολής, αλλά και την απουσία της ατομικής προβολής με την υποχώρηση  του «εγώ» σε όλες τις κοινοτικές εκδηλώσεις. Εξ ίσου σημαντικό είναι ότι η ίδια συμπεριφορά υπάρχει και στο χωριό, αλλά και στην Καλαμάτα όπου ζει και δρα μεγάλο μέρος των Νεδουσαίων. Είναι, κατά τη γνώμη μας, αντιπροσωπευτικό δείγμα «λαού», από τα λίγα φωτεινά μα και ρομαντικά εναπομείναντα.

Νέδουσα. Φωτογραφία Πολυχρόνης Γεωργακόπουλος, 2017.

         Ένα εξίσου σημαντικό στοιχείο που έχει σχέση με την εξέλιξη του Καρναβαλιού, του οποίου η καταγωγή χάνεται στα βάθη των αιώνων, και μαρτυρεί την χωρίς διακοπή συνεχή κατοίκηση  του χώρου της σημερινής Αλαγονίας, αρχαίας Δενθελιάτιδος, παρ’ όλες τις επιδρομές αλλοφύλων και ομοφύλων, είναι και η ύπαρξη αξιόλογων αρχαιολογικών μνημείων που συνδέονται με  την ιστορία, τα οποία πιστοποιούν την εξ αρχαιοτάτων χρόνων κατοίκηση της περιοχής. Εν συντομία θα αναφερθούμε στα κυριότερα, όπως τα καταγράφει ο Αλαγόνιος συγγραφέας Αντώνιος Ν. Μασουρίδης, αντλώντας πληροφορίες από τους αρχαίους συγγραφείς Παυσανία και Στράβωνα. : «1) Το εν Λίμναις ιερόν της Λιμνάτιδος Αρτέμιδος στον Βόλυμνο, όπου και ο σημερινός ναός της Παναγίας της Βολυμνιώτισσας και κοινώς Καψοχειροβολοδεματούσας (σελ. 23,24).   2) Το του Διονύσου ιερόν επί της κορυφής του όρους Πυργιώτισσα ή Σιδεροβάγενον, ένθα  υπάρχουσι πενιχρά τινα ερείπια αρχαίου οικοδομήματος  (σελ. 21).  3) Επίσημον ιερόν της Νεδουσίας Αθηνάς, παρά τον Νέδοντα ποταμόν, πλησίον της Καλαμάτας,  (σελ. 22).   4) Ιερόν του Πανός ευρισκόμενον εις απόστασιν ημισείας ώρας από την Καλαμάτα, παρά την όχθην του ποταμού Νέδοντος, ένθα η θέσις «λιθωμένο φίδι»  (σελ. 21)».  Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει ότι το χωριό «έλαβε το όνομα Νέδουσα, από Μεγάλη Αναστάσοβα που ελέγετο, ως ευρισκόμενη μεταξύ δύο ρευμάτων του ποταμού Νέδοντος (σελ. 90)».

     Πιστεύω ότι πρέπει να τονιστούν τα βασικά σημεία του Δρωμένου και κάποια κύρια χαρακτηριστικά του, ώστε όσοι σκοπεύουν να επισκεφθούν το χωριό να ενημερωθούν  και να μην εκπλαγούν για το πρωτόγνωρο θέαμα που θα αντικρίσουν.

        Από το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής μαζεύονται στην πλατεία του χωριού γύρω από μια μεγάλη φωτιά. Τα όργανα, νταούλι και φλογέρα, παίζουν διάφορους τοπικούς σκοπούς και τραγούδια για να χορέψει ο κόσμος. Σε όλους προσφέρονται μακαρόνια με τυρί μαζί με κρασί και τσίπουρο. Αρκετοί πηδούν πάνω από τη φωτιά με επίδειξη τόλμης. Μια συνήθεια που η αρχή της χάνεται στο παρελθόν. Οι ανοιξιάτικες φωτιές οφείλουν τη γένεσή τους στην πίστη και τις συνήθειες των αγροτών και αρχικός σκοπός τους ήταν η μαγική επίδραση στους αγρούς και η ευφορία αυτών των τελευταίων, δηλαδή η εκδίωξη του κακού και συνάμα η προαγωγή της βλάστησης.

         Ανήμερα την Καθαρά Δευτέρα στη Νέδουσα συμβαίνουν πράξεις ανεξήγητες για τους περισσότερους αστούς, που έχουν συνδέσει τη λέξη Καρναβάλι με τα γνωστά καρναβάλια κάποιων ελληνικών και ξένων πόλεων, και τα οποία προσφέρονται από τις Δημοτικές Αρχές προς τους δημότες τους. Στη Νέδουσα ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ να πάει ο επισκέπτης για να είναι θεατής, γιατί εκεί δεν υπάρχουν θεατές, υπάρχουν  μόνο συν-εορταστές.


Νέδουσα. Προετοιμασία.

         Η μέρα θα ξεκινήσει με τον έντονο ήχο του ΝΤΑΟΥΛΙΟΥ, που θα ηχήσει το πρωί καλώντας τα «μέλη του θιάσου» να ετοιμαστούν και να πάνε στο σπίτι όπου χρόνια τώρα γίνεται το μουντζούρωμα και η εκκίνηση. Το ΜΟΥΝΤΖΟΥΡΩΜΑ,

Νέδουσα, Μουντζούρωμα. Φωτογραφία Γιάννης Παπαδόπουλος, 1997.

από φούρνο  του χωριού που καίγεται όλο το χρόνο, είναι η επόμενη πράξη. Η τελετή του μουντζουρώματος γίνεται με ιεραρχία και τάξη, αφού η μαύρη καπνιά στο πρόσωπο κάνει όλα τα μούτρα, όμορφα και άσχημα, ίδια. Κυρίως η μουντζούρα είναι αντιβασκανικό μέτρο, μα και μία πρόχειρη μάσκα. Όταν όλοι μουντζουρωθούν αρχίζει ο ΑΓΕΡΜΟΣ


Νέδουσα, Αγερμός. Φωτογραφία Γιάννης Παπαδόπουλος, 1997.

Ένας όμιλος ανθρώπων γυρίζει από σπίτι σε σπίτι σε όλο το χωριό και πραγματοποιεί έτσι, συμβολικά, μια κυκλική πομπή, αφού, όπως πιστεύεται ο κύκλος έχει προστατευτική σημασία. Επισκέπτεται όσα σπίτια του χωριού κατοικούνται, ανταλλάσσονται ευχές και τραγούδια με τους νοικοκυραίους και αυτοί τους δίνουν σαν ανταμοιβή διάφορα φαγώσιμα της ημέρας. Ακολούθως όλοι θα καθίσουν στην πλατεία και θα φάνε αυτά που μάζεψαν. Στο κοινό τραπέζι κάθονται και όλοι όσοι παρευρίσκονται. Το κοινό τραπέζι συνδέει με ιερούς δεσμούς όσους συμμετέχουν σε αυτό. Η πρόσκληση σε γεύμα σημαίνει πρόσκληση σε ειρήνη και προστασία


Νέδουσα. Το κοινό τραπέζι. Φωτογραφία Τάσος Βαμβακάς 2006.

Το νταούλι και η φλογέρα παίζουν και όλοι χορεύουν. Τα δύο αυτά όργανα θα πρωταγωνιστήσουν όλη τη μέρα, αλλάζοντας συχνά χέρια, αφού πάρα πολλά άτομα γνωρίζουν το παίξιμό τους και τα τοπικά τραγούδια. Σημαντικό στοιχείο που αυτά τα όργανα διατηρήθηκαν μέχρι τις μέρες μας είναι και το ότι κατασκευάζονται από ντόπιους.


Νέδουσα. Νταούλι και φλογέρα που κατασκευάζονται στο χωριό. Φωτογραφία Τάσος Βαμβακάς 2006. 

           Αργότερα  και αφού όλοι φάνε καλά και η οινοποσία έχει προκαλέσει τη σχετική ευθυμία, θα ετοιμαστούν οι ΤΡΑΓΟΙ


 και θα έλθουν στην πλατεία. Οι τράγοι είναι μέλη του «θιάσου» που μεταμφιέζονται φορώντας παλιά τρίχινα ρούχα, τεράστια κέρατα και κρεμώντας δεκάδες κουδούνια πάνω τους. Επιδίδονται σε εικονικά παλέματα με σκοπό να παραστήσουν τα ζώα εκείνα που ο ερχομός της άνοιξης  τους προκαλεί ασυγκράτητη χαρά και όρεξη για γονιμοποίηση. Οι αυτοσχέδιες μάσκες από το χώρο του ζωικού βασιλείου, αποτελούν συνήθεια γνωστή σε αρχαίους και νεότερους λαούς, κάθε πολιτιστικής βαθμίδας. Αφετηρία αποτελεί η δοξασία ότι αυτός που ντύνεται με δέρμα ζώου ή φορεί προσωπίδα, όσο διαρκεί η μεταμφίεση, ενσαρκώνει εκείνο που εικονίζει και έχει τη δύναμη και τις ιδιότητές του. Στο επεισόδιο που περιγράφεται βασικό ρόλο παίζουν και τα ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ

                    Νέδουσα, Κουδούνια. Φωτογραφία Φώτης Κουτρουμπής, 2005

τα οποία στους Τράγους της Νέδουσας χρησιμοποιούνται με αποτρεπτική ιδιότητα. Με τη μαγική  δηλαδή δύναμη του ήχου τους προστατεύουν το χώρο και εμποδίζουν τα κακά πνεύματα να πλησιάσουν. Κατά τον Β. Πούχνερ, τα κουδούνια ηχούν στις αρχές της Ανοίξεως για να ξυπνήσουν τους δαίμονες της βλάστησης (προτρεπτικά).

         Η ΑΡΟΤΡΙΑΣΗ που ακολουθεί είναι ίσως η κατανυκτικότερη στιγμή  της ημέρας. Ενώ το νταούλι σκορπίζει διεγερτικούς ήχους, ο «ζευγολάτης», οδηγώντας δύο ζεγμένα  «βόδια», ένα αρσενικό και ένα θηλυκό, εισέρχεται στην πλατεία και εν μέσω των άφωνων συν-εορταστών, «οργώνει» τρεις φορές κυκλικά, αντίθετα από τη φορά των δεικτών του ρολογιού, ενώ ο «θίασος» σπέρνει με πολλών ειδών σπόρους, σκάβει και σκεπάζει, σα να πρόκειται για πραγματικό όργωμα και σπορά, αφού η σοβαρότητα της πράξης δεν αφήνει περιθώρια για γέλια, παρά μόνο για συνειδητούς συνειρμούς για το πόση αξία μπορεί να έχουν σήμερα αυτές οι πράξεις. Και όμως και ο πιο αμύητος μπορεί να καταλάβει, βλέποντας το σεβασμό με τον οποίο γίνεται το εικονικό όργωμα, ότι Αροτρίαση και σπορά εξακολουθούν να αντιπροσωπεύουν βασικά έργα βιοπορισμού, γι’  αυτό τα έργα του κύκλου αυτού, καθώς και τα εργαλεία του, καλύφθηκαν προαιώνια με το πέπλο του θρύλου και της ιερότητας.

 

         Ο ΓΑΜΟΣ είναι η επόμενη πράξη που θα ακολουθήσει. Παριστάνεται ένας γάμος, με τα κύρια πρόσωπα να είναι άντρες ντυμένοι γυναίκες. Οι ευχές όλων στους «νεόνυμφους» είναι για καλή τεκνοποιία, γι’ αυτό και μόλις τελειώσει η τελετή του γάμου, το «αντρόγυνο» αρχίζει αμέσως τις «προσπάθειες» πάνω στην «οργωμένη τρεις φορές» από προηγούμενα γη. Και δεν είναι δυνατόν να μην αναφερθούν οι στίχοι του Ησίοδου για τον γάμο της θεάς Δήμητρας με τον θνητό Ιασίωνα  (Θεογονία στίχοι 969-971) :

H Δήμητρα τον Πλούτο γέννησε,
 η θεικότατη θεά,
με τον ήρωα Ιάσιο σμίγοντας στη γλυκιά αγάπη
 σε τρισαλέτριστο χωράφι…

         Πρόκειται για τη μυθική μεταμόρφωση μιας γνωστής τελετουργίας, που με την ανθρώπινη αναπαραγωγή προσπαθεί να τονώσει αναλογικά τη γονιμότητα των αγρών.

ο Γάμος. Φωτογραφία Τάσος Βαμβακάς, 2006

       «Για τον πρωτόγονο άνθρωπο», γράφει ο Σουηδός θρησκειολόγος  M. Nilsson, «η γονιμότητα  είναι  ίδια παντού, σε όλη τη φύση. Ο σπόρος τοποθετείται στη γη όπως στους μητρικούς κόλπους. Το σπαρτό ξεφυτρώνει από τη γη όπως το παιδί βγαίνει από την κοιλιά της μητέρας του. Η πράξη που εδώ προκαλεί  γονιμότητα πρέπει να προκαλέσει, σύμφωνα με την κοινή πίστη, και εκεί τη γονιμότητα. Από την εξομοίωση αυτή κάθε γέννησης, της ανθρώπινης ζωής, καθώς και των σπαρμένων χωραφιών, προήλθε η λατρεία του ΦΑΛΛΟΥ στην αρχαία Ελλάδα και σε πολλές χώρες του κόσμου».

                      Νέδουσα, ο διεγέρτης Φαλλός. Φωτογραφία Τάσος Βαμβακάς, 2006.

 (Η κωμωδία είχε την αρχή της στους αστεϊσμούς και τα εύθυμα τραγούδια που τραγουδούσαν οι φαλλοφόροι. Η τραγωδία γεννήθηκε από τη λατρεία του Διονύσου, στις Ελευθερές, χωριό στα σύνορα  της Βοιωτίας. Δύο από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα του ελληνικού πνεύματος, το δράμα και η βουκολική ποίηση, έχουν την αρχή τους σε απλά αγροτικά έθιμα, γράφει επίσης ο M. Nilsson).

         Στον ΓΑΜΟ το γέλιο είναι ασυγκράτητο και βγαίνει αβίαστα. Όμως η εικονική τελετή γάμου, πριν γίνει χαρούμενο θέαμα, αποτελούσε, όπως σημειώθηκε, σοβαρή μαγική πράξη.

 

Ο Γάμος. Φωτογραφία του γράφοντος 2013

         Στο τέλος το μοτίβο  ΘΑΝΑΤΟΣ-ΑΝΑΣΤΑΣΗ αρχίζει με τη μεταφορά του «νεκρού» μέσα σε αυτοσχέδιο φέρετρο που το φέρνουν  και το αποθέτουν στη μέση της πλατείας. Ο νεκρός πάντα είναι  νέος άντρας και η πομπή που τον συνοδεύει θα ξαφνιάσει με τις σπαρακτικές κραυγές της. Συνταρακτικά  είναι τα «μοιρολόγια» και οι «ευχές» που ακολουθούν. Σε όλα αυτά υπόκειται προφανώς η πανάρχαια πίστη στον «ενιαυτόν δαίμονα», δηλαδή στη βλάστηση, που επίσης πεθαίνει και ξαναγεννιέται μια φορά το χρόνο. Χειμώνας=θάνατος, Άνοιξη=ανάσταση.


Νέδουσα. "Κηδεία". Φωτογραφία του γράφοντος
 

         Δεν είναι γρουσουζιά για τον νέο που υποδύεται τον πεθαμένο. Αντίθετα, είναι τιμή του που «πρωταγωνιστεί» σε μια τόσο σημαντική στιγμή του Δρωμένου. Το πώς «πέθανε» δεν ενδιαφέρει. «Γιατί ο δαίμονας της βλάστησης φονεύεται για να μην πεθάνει από γεροντική αδυναμία, και ανακαλείται αμέσως στη ζωή, για να δράσει και πάλι ακμαίος», (Γ. Μέγας). 


Νέδουσα. "Ο Νεκρός". Φωτογραφία Γιάννης Παπαδόπουλος, 1997.


         Στο «μοιρολόι και στο θρήνο» είναι σαφέστατο ότι εστιάζεται κυρίως η προσοχή. «Το χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των “κηδειών” και των “ενταφιασμών”, δεν είναι τόσο η ταφή στη γη αλλά κυρίως ο θρήνος», γράφει ο Β. Πούχνερ.

                               Νέδουσα. " Ο Θρήνος". Φωτογραφία Γιάννης Κόσσυβας, 2006.         

Η άλλη διάσταση του Θανάτου-Ανάστασης είναι ο συμβολισμός με τον σπόρο. Ο νεκρός είναι o σπόρος (αρσενικά).Ο σπόρος (του φυτού) φαινομενικά πεθαίνει. Ζει κατά βάθος. Μόλις μπει στη γη θα συμβεί η ανάστασή του. «Γιατί οι νεκροί μοιάζουν με τους σπόρους που θάβονται επίσης στο χώμα, και προσδοκάται η επιστροφή τους στη ζωή».


                      
 Νέδουσα, "Το Κλάμα". Φωτογραφία του γράφοντος, 2013

         Η Ανάσταση του «νεκρού» θα γίνει λίγο αργότερα μετά τις συνεχείς παραινέσεις των παρευρισκομένων. Ο χορός στο τέλος είναι η χαρά  για το φύτρωμα του σπόρου, την ανάσταση της φύσης και τον ερχομό της άνοιξης. Ο πρώην νεκρός χορεύει στο τέλος του χορού για να κλείσει ο κύκλος του θανάτου και να μην υπάρξει άλλος.


        Σε όλη τη διάρκεια του δρωμένου η αισχρολογία και οι απεικονίσεις γεννητικών οργάνων είναι τα στοιχεία που κυριαρχούν, στοιχεία χαρακτηριστικά όλων των γιορτών που αποσκοπούν στη γένεση ανθρώπων και καρπών, όπως γράφει ο M. Nilsson.


         Ο καθηγητής κ. Μερακλής τελείωσε ως εξής την ομιλία του στο Πνευματικό Κέντρο Καλαμάτας, στις 17 Φεβρουαρίου 2001: Η αστική, ηθικιστική σεμνοτυφία, είναι πολύ νεότερη, πολύ λιγότερο παραδοσιακή, από την αρχαία τελετουργική βωμολογία. Χρειάζεται το σεβασμό μας. Ας μην αφανίζουμε τις σελίδες εκείνες όταν κάποιοι θέλουν με σοβαρότητα και ευλάβεια προς την παράδοση να καταγράψουν, όπως ο αρχαιολόγος καταθέτει τα των ανασκαφών του, τα πορίσματα και τα ευρήματα των ανάλογων ζητήσεών τους. Και, αν δεν απατώμαι, μπορεί να ισχύει αυτό που είπα σε μια ευγενική δημοσιογράφο, ότι το Δρώμενο της Νέδουσας, η ανακάλυψη κατά κάποιο τρόπο του δρωμένου αυτού, ισοδυναμεί με ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα. Λοιπόν ας αφήσουμε ελεύθερους εκείνους που θέλουν να το περιγράφουν, να το μελετούν, να το τελούν χωρίς να ασκούμε λογοκρισία. Υπάρχει το αισχρό της καθημερινότητας που όλους μας αηδιάζει. Και υπάρχει το αισχρό της παράδοσης που πρέπει να σεβόμαστε.


Φωτογραφία : Πολυχρόνης Γεωργακόπουλος, 2017

         Λίγα χωριά σήμερα μπορούν να καυχηθούν για τόσο παλιό ανοιξιάτικο δρώμενο, για τόσο μεγάλη μουσική παράδοση και συντηρητικότητα στα μουσικά όργανα, νταούλι και καλαμένια ή σιδερένια φλογέρα, όπως συμβαίνει στη Νέδουσα Μεσσηνίας. Οι νέοι άνθρωποι ξαναφτιάχνουν νταούλια και φλογέρες με τον παραδοσιακό τρόπο. Παιδιά και έφηβοι απορρίπτουν τα αστικά καρναβάλια με τους ψεύτικους ευδαιμονισμούς και λαχταρούν να βρεθούν στη Νέδουσα για να μουντζουρωθούν, να κρεμάσουν κουδούνια, να τραγουδήσουν και να ζήσουν τη μαγεία μιας αυθεντικά ελληνικής γιορτής.


Φωτογραφία : Πολυχρόνης Γεωργακόπουλος, 2017.

         Κάποιες κοινότητες-χωριά- με σπουδαίο ιστορικό και λαογραφικό παρελθόν, μπορεί να έχασαν την αυτοτέλειά  τους, δεν έχασαν  όμως και δεν θα χάσουν την ταυτότητά τους. Ιδιαίτερα όσα χωριά, όπως η Νέδουσα, έχουν να επιδείξουν παραδοσιακό πολιτισμό, ο οποίος εκφράζεται από ομαδικές εκδηλώσεις του τύπου αυτού, θα παραμείνουν  ως ωραία παραδείγματα. Οι δήμοι στους οποίους ανήκουν θα είναι υπερήφανοι που έχουν στην περιφέρειά τους τέτοιες κοινότητες, και κάλλιστα μπορούν να παραδειγματιστούν άλλες,  που άφησαν να ξεχαστούν, σαν ξεπερασμένες, παλιές γιορτές. Όπως λέει ο Γ. Σεφέρης, «σβήνοντας ένα κομμάτι από παρελθόν, είναι σαν να σβήνoυμε ένα κομμάτι από το μέλλον».

     

       






Τετάρτη 28 Φεβρουαρίου 2024

Σούτσος και Γκίκας. Μονομαχία στο Παρίσι του 1873. Μάρτυρας ο Γεώργιος Αναστ. Μαυρομιχάλης

 ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΡΙΓΚΗΠΩΝ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΤΟΥ 1873.

-ΤΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗΝ ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΣΟΥΤΣΟΥ-ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ ΚΑΙ ΛΟΙΠΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΤΗΣ ΜΟΝΟΜΑΧΙΑΣ.
-Ο ΝΕΡΑΪΔΟΓΕΝΝΗΤΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗΣ.
-ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Η ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΚΩΔΙΚΑ




       Όπως θα διάβασε ο αναγνώστης στο ιστορικό σημείωμα για το ποίημα του Λεκόντ ντε Λίλ με τίτλο «Το Κομπολόι των Μαυρομιχαλαίων»,                          

https://taygetos-zeritis.blogspot.com/2021/11/blog-post.html

λέγεται πως το εμπνεύστηκε στο δικαστήριο της Μελάν αντικρίζοντας τον Γεώργιο Αναστ. Μαυρομιχάλη στην δίκη του ως μάρτυρα στη μονομαχία των Σούτσου-Γκίκα το 1874, γνωρίζοντας βέβαια και το ιστορικό υπόβαθρο της οικογένειας Μαυρομιχάλη.

      Η λογοτέχνης Ρεβέκκα συζ. Στυλιανού Μαυρομιχάλη αναφέρει πως το περιστατικό τής μονομαχίας, μεταξύ των δύο Ελλήνων πριγκήπων, έγινε το 1876, ενώ ο ιστοριοδίφης Ελευθέριος Σκιαδάς δεν αναφέρει έτος καθώς και ο Γιάννης Μαντούβαλος-Μανωλάκος. Και οι τρεις δεν αναφέρουν την πηγή τού ευρήματός τους παρά μόνο τον συγγραφέα Θεόδωρο Βελλιανίτη, ο οποίος -έχουν γράψει και οι τρεις- σε δημοσίευμά του έγραψε, (το οποίο δεν αναφέρουν για την πιστοποίηση). Πράγματι ο Θ. Βελλιανίτης έγραψε πως ο Λεκόντ ντε Λίλλ αντίκρυσε τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη στη δίκη του και πήρε την αφορμή να γράψει το ποίημα. Καταθέτω το απόσπασμα από το γραφόμενα[1] : «… όταν έγινε η δίκη, η ευρεία αίθουσα του Μεγάρου της Δικαιοσύνης είχε πληρωθή κόσμου, μεταξύ του οποίου διεκρίνοντο αι ευγενέστεραι δέσποιναι της Γαλλίας και της διεθνούς κοινωνίας. Εκ των πρώτων είχε μεταβή και ο ποιητής Λεκόντ δε Λίλ, παρασυρθείς εκεί εκ του γεννηθέντος θορύβου. Όταν εισήλθεν ο Μαυρομιχάλης, ο ποιητής έμεινεν κατάπληκτος προ της θέας αυτού. Ευρίσκετο τότε ο Μαυρομιχάλης εις όλην την λάμψιν του κάλλους του. Εφάνη δε εις τον ποιητήν ως ανδριάς με σάρκα και οστά. Ενόμισεν, όπως έλεγεν εις τον Θεόδωρον Δεληγιάννην, ότι είδε εμπρός του έναν από τους θεούς του Ολύμπου. Έπειτα ήκουσε την παράδοσιν του Κομβολογίου και έγραψεν το περίφημον ποίημα…».

        Θεώρησα πως όλοι όσοι ασχολήθηκαν για να μεταφράσουν το ποίημα το έκαναν επιδερμικά. Έψαξα λοιπόν σε παλιές εφημερίδες, μια συνήθεια που πάντα αποδίδει καρπούς, από το αρχείο της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Οι έρευνές μου απέδωσαν καρπούς και συνέταξα το χρονολόγιο των περιστατικών μέσα από επίσημα αρχεία, με συγκεκριμένες ημερομηνίες, την τραγική κατάληξή τους και τα μετά την δίκη περιστατικά.
       Όλα έγιναν το Νοέμβριο του 1873 και το περιστατικό μεταφέρεται από έγκυρες πηγές[2] ως εξής:
«Περί της εσχάτως εν Fontainebleau, παρά της Παρισίοις γενομένης μονομαχίας των κ.κ. Σούτσου και Γκίκα, καθ’ ήν ο τελευταίος εφονεύθη, γινώσκομεν σήμερον τας επομένας λεπτομερείας.
Ο κ. Σούτσος είναι ο άλλοτε ανθυπολοχαγός του μηχανικού Κωνσταντίνος Σούτσος, υιός του Δημητρίου Σούτσου, εισαγγελέως διατελέσαντος κατά τας αρχάς της συστάσεως του Ελληνικού Βασιλείου, και ανήκοντος εις τον κλάδον των Σούτσων, ήτις έφερε την προσωνυμίαν των «αγρίων». Ο έτερος των μονομαχησάντων, ο Νικόλαος Γκίκας, ήν ο υιός του υποστρατήγου Ιωάννου Γκίκα, εκ της ηγεμονικής οικογενείας, ετών 23.

        


                        



Οικόσημο της οικογένειας Γκίκα           Το οικόσημο της οικογένειας Σούτσου. Από το SearchCulture.gr

Η προκαλέσασα την μονομαχίας έρις αφετηρίαν αρχικήν έχει γυναίκα. Εδικαιώθη και ήδη ο πρόεδρος εκείνος του γαλλικού Parliament, όστις συνήθιζε να λέγη, αναγγελόμενος αυτώ περιπλόκου τινός υποθέσεως ποινικής : Qu est la femme? Οι μονομαχήσαντες εμονομάχησαν δια πιστολίου, εις ού την χρήσιν, ως βεβαιούται, ο κ. Σούτσος κέκτηται δεξιότητα έκτακτον. Έστησαν δε εις απόστασιν βημάτων είκοσιν. Ο πυροβολισμός εγένετο συγχρόνως και η μεν σφαίρα του Γκίκα έκλινεν έξω του σκοπού, η δε του Σούτσου, διατρυπήσασα την πλευράν του Γκίκα, κατέληξεν εις την κύστιν, ήν διέσχισεν. Ο πληγωθείς ούτω βαρέως απεβίωσε, μετά τινας ώρας, εν οδύναις. Του κ. Σούτσου μάρτυρες παρέστησαν ο ταγματάρχης του μηχανικού κ. Νικολαΐδης και ο υπολοχαγός του πεζικού, πρώην διαγγελεύς του Βασιλέως κ. Γεώργιος Α. Μαυρομιχάλης, του δε κ. Γκίκα, είς Γκίκας και είς έτερος εκ των συμπατριωτών του. Επειδή ο γαλλικός Νόμος τιμωρεί την μονομαχίαν, εκυκλώθη την επαύριον υπό της Αστυνομίας, η οικία, εν ή κατώκει ο κ. Σούτσος, αλλ’ οι έρευναι εις ουδέν κατέληξαν αποτέλεσμα, διότι ο κ. Σούτσος προλαβών μετέβη εις Βέλγιον. Κατεζητήθησαν και οι μάρτυρες αμφοτέρων των μονομαχησάντων, αλλά δεν είναι γνωστόν, εάν συνελήφθησαν ή κατόρθωσαν και ούτοι ν’ αποδημήσωσιν, όπως εκφύγωσι τας εν Γαλλία καταγινωσκομένας βαρείας ποινάς εις τους συμμετέχοντας εις μονομαχίας, και μάλιστα μετ’ αποτελεσμάτων θανάτου».


Ουσιαστικά επρόκειτο για μία μονομαχία που δεν μπόρεσε να αποφύγει ο Γκίκας διότι ο αντίπαλός του τον προκάλεσε, γνωρίζοντας και την απειρία του στα όπλα. Την πρόκληση για μονομαχία γέννησε το μίσος που έτρεφε ο Σούτσος για τον Γκίκα, διότι ο τελευταίος είχε αναλάβει την προστασία της εξαδέλφης του Ναταλίας Μαυρογένη, συζύγου του Σούτσου, από τις βαναυσότητες του Σούτσου εις βάρος της. Στην δίκη, στιγμιότυπα της οποίας θα περιγραφούν παρακάτω, ένας αξιωματικός κατέθεσε ότι ο Σούτσος συνήθιζε να προκαλεί μονομαχίες για να βάζει στοίχημα πως θα έπληττε τον αντίπαλό του σε συγκεκριμένο σημείο του σώματός του. Μερικά χρόνια πριν είχε κακοποιήσει για ασήμαντη αφορμή και έναν άλλο συγγενή της γυναίκας του. Οι μάρτυρες των Σούτσου-Γκίκα, γνωρίζοντας την ικανότητα τού Σούτσου στην βολή με πιστόλι, είχαν βάλει διπλή δόση μπαρουτιού στα πιστόλια για να λοξοδρομήσει το βόλι. Για κακή τύχη του Γκίκα η ενέργεια αυτή δεν τον γλύτωσε διότι ο ικανότατος Σούτσος όχι μόνο τον πέτυχε αλλά και η σφαίρα διαπέρασε το κορμί του νεαρού Γκίκα με μεγαλύτερη δύναμη.

«Εν[3] Φονταινβλώ της Γαλλίας εμονομάχησαν κατ’ αυτάς ο κ. Σούτσος υιός της κυρίας Σμαράγδας Σούτσου, πρώην αξιωματικός του ελληνικού στρατού, και ο κ. Γκίκας, διπλωματικός αντιπρόσωπος της Ρωμανίας εν Παρισίοις. Ο τελευταίος ούτος εφονεύθη εν τη μονομαχία γενομένης δια πιστολίου, ο δε κ. Σούτσος μετά των μαρτύρων αυτού, αξιωματικών, ως λέγεται, του ελληνικού στρατού, εγκατέλιπον το Γαλλικόν έδαφος προς αποφυγήν της δικαστικής καταδιώξεως. Αμφότεροι οι μονομαχήσαντες είσι νέοι Έλληνες και απόγονοι μεγάλων οικογενειών, οίτινες υπήρξαν άλλοτε ηγεμονικοί οίκοι εις τας Παραδουναβίους ηγεμονίας. Η οικογένεια των Σούτσων κατάγεται εκ Φαναρίου, η δε των Γκίκα εξ Ηπείρου. Ο φονευθείς Γκίκας, σπουδάσας εν Παρισίοις μετά των αδελφών αυτού, διεκρίνετο επί ευφυία και ωραιότητι, ήτο δε εικοσιτετραετής την ηλικίαν, αλλ’ η αιτία, δι’ ήν απέθανε καθιστά τον θάνατον αυτού εύλογον, εξιλεώνει δε και τιμά τον φονέα αυτού απέναντι της εθνικής συνειδήσεως».

Οι εφημερίδες των Αθηνών έγραφαν συνεχώς και οι πληροφορίες από το Παρίσι ήταν σε συνεχή ροή και με διαφορετικές θέσεις. Βασικός παράγοντας της θέσεως υπέρ του Σούτσου, που έπαιρναν οι  περισσότεροι Έλληνες δημοσιογράφοι των αθηναϊκών εφημερίδων, ήταν η εν Αθήναις διαμένουσα, και με αρκετές συμπάθειες, διάσημη μητέρα του Σούτσου κ. Σμαράγδα, αλλά και οι κακεντρεχείς φήμες πως ο Γκίκας ήταν και συναισθηματικώς συνδεδεμένος με την εξαδέλφη του Ναταλία Μαυρογένη (και αδελφή της γυναίκας του), η οποία είχε πάρει διαζύγιο το 1872 από τον Σούτσο, και πως δεν την προστάτευε μόνο από τις βιαιοπραγίες του πρώην συζύγου της. Έτσι ο προσβληθείς Σούτσος τον κάλεσε σε μονομαχία και τον σκότωσε «για λόγους τιμής».
«Η εν Παρισίοις μονομαχία[4]
Παραθέτομεν σήμερον λεπτομερείας τινάς περί της τοσούτον πικρόν εχούσης το αποτέλεσμα μονομαχίας μεταξύ των κ.κ. Κ. Σούτσου και Ν. Γκίκα, συμβάσεως εν Γαλλία. Ο κ. Σούτσος εστίν ο παρ΄ ημίν γνωστότατος υιός της κυρίας Σμαράγδας Σούτσου, άλλοτε υπολοχαγός του μηχανικού. Εσπούδασε και ούτος εν Παρισίοις. Οι λόγοι της μονομαχίας είναι όλως οικογενειακόν. Ο «Φιγκαρό» αναφέρει τινάς, ούς όμως δεν δυνάμεθα να παραδεχθώμεν ανεξελέγκτως. Το βέβαιον είναι, ότι ο κ. Σούτσος ερράπισεν ισχυρώς τον κ. Γκίκαν, ώστε αιμορραγία επήλθεν αυτώ, την δ’ επαύριον δύο μάρτυρες τούτου, δύο ρωμούνοι συνεννοηθέντες μετά των μαρτύρων του κ. Σούτσου, κ.κ. Γ. Μαυρομιχάλη και Νικολαΐδου ταγματάρχου μηχανικού, απεφάσισαν να γίνη μονομαχία εις είκοσι βημάτων απόστασιν δια πιστολίου, διότι ο κ. Γκίκας, αγνοών ξιφομαχίαν, επροτίμα το πιστόλιον. Αμφότεροι οι αντίπαλοι απαθέστατοι έστησαν απέναντι αλλήλων και, σημείου δοθέντος, επυροβόλησαν. Η σφαίρα του κ. Γκίκα απωλέσθη εις το βάθος του δάσους, η δε του κ. Σούτσου εύρε τον νέον εις την πλευράν και σχίσασα προχώρησε μέχρι της κύστεως. Ο ατυχής νέος μετά τινας ώρας οδυνηρότατης αγωνίας εξέπνευσεν ο δε κ. Σούτσος εξηφανίσθη, διότι καταδιώκεται νυν υπό της αρχής, ως συμβαίνει εις πάσαν μονομαχίαν. Η μονομαχία αύτη μεγάλως συνεκίνησε το παρισινόν κοινόν, εισέτι δ΄ εξακολουθούσιν οι εφημερίδες διηγούμεναι λεπτομερέστατα και το ελάχιστον αυτής επεισόδιον. Οι συγγενείς του φονευθέντος προσεκλήθησαν εκ Βουκουρεστίου και φθάνουσι λίαν προσεχώς εις Παρισίους. Αύτη εστίν η τρίτη μονομαχία του κ. Σούτσου μέχρι τούδε».

Ο νικητής της μονομαχίας Κ. Σούτσος και οι μάρτυρές του Γεώργιος Ανασ. Μαυρομιχάλης και Βασίλειος Νικολαΐδης έφυγαν στο διπλανό Βέλγιο προκειμένου να αποφύγουν την άμεση σύλληψη. Επέστρεψαν όμως και παραδόθηκαν.

Η δίκη έγινε στις 7 Φεβρουαρίου 1874 στην πόλη Μελάν-Μελούνα (Melun), στο κοντινότερο δηλαδή δικαστήριο του μέρους που έγινε η μονομαχία δηλ. του Φονταινεμπλώ. Και οι δύο τοποθεσίες είναι προάστια στα νoτιανατολικά του Παρισιού.



Η παρισινή εφημερίδα “Le Figaro” με συνεχή δημοσιεύματα ενημέρωνε (δείτε φύλα 30/11/1873, 2/12/1873[5],



30/1/1874, 6/2/1874, 9/2/1874 και 16/3/1874) τους αναγνώστες της για όλα. Την ημέρα της δίκης στις 7/2/1874 ο δημοσιογράφος της παρευρίσκεται, βλέπει και περιγράφει[6] τους κατηγορούμενους:
Ο πρίγκιπας Σούτσος, γράφει, είναι ένας πολύ όμορφος άντρας, ψηλός, καλοφτιαγμένος, με μαύρο μουστάκι και ανοιχτό σακάκι με πετώ. Όλο το πρόσωπό του θυμίζει τον τύπο των αξιωματικών ιππικού μας με Γαλλικό τύπο.
Ο Β. Νικολαϊδης είναι ένας ηλικιωμένος, ανεπιτήδευτος, με πολεμικό στύλ, αλλά πολύ μετριοπαθής. Όσο για τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη, είναι ένας πραγματικός γίγαντας, μαύρος σαν κοράκι, και γενειοφόρος σαν σάτυρος. Εμείς τον φανταζόμαστε εύκολα σαν τον Χατζή-Σταύρο από «Βασιλιάς των ορέων» (εννοεί του Έντμοντ Αμπού), με βάση αυτό που βλέπουμε.
Οι δύο μάρτυρες του πρίγκιπα Γκίκα, γράφει, οι Cortazzi και Grégoire Ghika περιγράφονται ως δύο πολύ νέοι με όλες τις γαλλικές εμφανίσεις και γλώσσα, «…θα μπορούσαμε ακόμη και να πούμε με αρκετά παρισινό στυλ».
Σε ανταπόκρισή της η εφημερίδα «ΚΑΙΡΟΙ»[7] αναφέρει λεπτομέρειες από την δίκη:
«Ενώπιον του εν Μελούνω κακουργιοδικείου εδικάσθη κατ’ αυτάς ο αξιωματικός Σούτσος, ο φονεύσας εν μονομαχία τον ρουμούνον Νικόλαον Γκίκαν. Ιδού τίνα γράφουσι περί τούτου εκ Παρισίων εις την «Βελγικήν Ανεξαρτησίαν».
Ο Έλλην το γένος Κωνσταντίνος Σούτσος εγεννήθη εν Αθήναις και άγει το 31 έτος της ηλικίας. Διετέλεσεν άλλοτε καθηγητής της οχυρωματικής εν τη στρατιωτική σχολή των Αθηνών και ενυμφεύθη το 1869 εν Βουκουρεστίω νέαν Ρουμούναν, ής η αδελφή υπανδρεύθη σχεδόν συγχρόνως τον κατά την μονομαχίαν θανασίμως τρωθέντα Νικόλαον Γκίκαν. Αλλ’ ο γάμος του Κωνσταντίνου Σούτσου έσχε την αυτήν τύχην ήν και οι πλείστοι των συναπτομένων γάμων εν Ρουμανία, ένθα οι νεόνυμφοι προσφεύγουσι συνήθως εις το διαζύγιον. Παρά τας όχθας του Δουνάβεως, η γυνή αλλάσσει σύζυγον όπως εν τω χορώ αλλάσσει συγχορευτάς.
Μετά παρέλευσιν τριών ετών από του γάμου, η Κυρία Σούτσου απήτησε και έλαβε το διαζύγιον. Φαίνεται ότι ο Νικόλαος Γκίκας ετάχθη υπέρ της γυναικαδέλφης του. Το βέβαιον είναι, ότι κατά τον Νοέμβριον του 1872, ο Σούτσος απήλθεν εις Ρουμανίαν ίνα παραλάβη το τριετές τέκνον του. Αλλά δεν επέτυχε του σκοπού, διότι εν τοις συνόροις της Βασαραβίας συλληφθείς απήχθη ενώπιον του εν Ιασίω νομάρχου και ηναγκάσθη ν’ αποδώση προς την μητέρα όπερ επροσεπάθησε να συμπαραλάβη τέκνον. Οργισθείς επί τούτοις σφοδρότατα ο Σούτσος υπώπτευσεν ότι ο Νικόλαος Γκίκας εκώλυσε την πραγματοποίησιν του σχεδίου του. Λόγοι τινές ανακοινωθέντες προς αυτόν υπό του εξαδέλφου του Μαυρομιχάλη, συνέτειναν εις την ενίσχυσιν των υπονοιών του Σούτσου. Ο Νικόλαος Γκίκας είπε δηλαδή τω Μαυρομιχάλη ότι ελυπείτο μη δυνάμενος να επισκεφθή αυτόν, αφού ήτο σύνοικος του Σούτσου. «Πρέπει να γινώσκετε (προσέθηκεν) ότι ηναγκάσθην να ταχθώ κατά του Κ. Σούτσου εν υποθέσει καθ’ ήν ούτος δεν προσηνέχθη εντίμως». Αι φράσεις αύται, απερισκέπτως ανακοινωθείσαι τω Σούτσω εγένετο αφορμή της μονομαχίας. Και τω όντι, μετ’ ολίγας ημέρας ο Σούτσος απαντήσας καθ’ οδόν τον Νικόλαον Γκίκαν, απήτησε παρ’ αυτού εξηγήσεις, έτι δε και πριν ούτος απαντήση, τον ερράπισε δίς, είτα επανελθών οίκαδε απέστειλε προς τον Γκίκαν πρόσκλησιν. Ο Γκίκας ωμολόγησεν ότι έλαβεν το γράμμα και έπεμψε προς τον Σούτσον τους μάρτυρας αυτού, ήτοι τους εικοσαετείς νέους Κορτάτσην και Γκίκαν. Οι μάρτυρες ούτοι, ως και οι του Σούτσου ήτοι οι κ.κ. Μαυρομιχάλης και Νικολαΐδης, ανέλαβον μέγιστην ευθύνην, αποφασίσαντες να γείνη η μονομαχία εις απόστασιν 20 βημάτων και δια πιστολίων.


Κατά την μονομαχίαν ετρώθη θανασίμως ο Γκίκας, η καταστροφή δε αύτη ήτο αναπόδραστος, καθ’ όσον ο Σούτσος κέκτηται εξαιρετικήν ικανότητα περί τον χειρισμόν του πιστολίου, εμονομάχησε δε άλλοτε και προς έτερον αντίπαλον, όν επίσης επλήγωσεν. Είς αξιωματικός του πυροβολικού, υπηρετήσας μετά του Σούτσου εν τω αυτώ συντάγματι, παρετήρησεν «ότε είδον τον Γκίκαν εξερχόμενον κατά του Σούτσου, εφάνη μοι ότι είδον αρνίον υπαγόμενον εις το μακελείον». Πριν εκπνεύση ο δυστυχής Γκίκας, έλεγε περί του Σούτσου προς την νοσηλεύουσαν αυτόν αδελφήν «είχον εναντίον μου ουχί άνθρωπον αλλά βάρβαρον».


Ο δικηγόρος Allou ανέλαβε την υπεράσπισιν του υποδίκου.
Το δικαστήριον κατεδίκασε τον Σούτσον εις τετραετή κάθειρξιν, τους μάρτυρας αυτού Νικολαϊδην και Μαυρομιχάλην εις τριετή, και τους μάρτυρας του αποθανόντος Γκίκα, εις διετή ειρκτήν. Η απόφασις αύτη εθεωρήθη υπέρ το δέον αυστηρά. Ο πρόεδρος του δικαστηρίου επέπληξεν τους μάρτυρας του Σούτσου, ως μη προσπαθήσαντας να συμβιβάσωσι την έριδα. Ιδίως προς τον κ. Νικολαϊδην αποταθείς, παρετήρησεν αυτώ ότι, ως πρεσβύτερος, ώφειλε τουλάχιστον να μετριάση την οργήν των διαφερομένων, αφού δεν ηδύνατο ν’ αρνηθή αυτοίς την συνδρομήν του. Ο κ. Νικολαϊδης απήντησεν, ότι δυστυχώς η έρις ουδένα επεδέχετο πλέον συμβιβασμόν, και ότι ο Σούτσος δεν ηδύνατο να παρίδη την απαιτουμένην ικανοποίησιν. Ο κ. Νικολαϊδης προσέθηκεν ότι και εν Γαλλία το αίσθημα της τιμής είναι τοσούτον ανεπτυγμένον, ώστε στρατιώτης αποποιούμενος πρόσκλησιν εις μονομαχίαν δεν δύναται πλέον να υπηρετή εν τω συντάγματι αυτού. Ο έτερος μάρτυς ο κ. Μαυρομιχάλης είπε τω προέδρω ότι δεν είναι αυτός ο κανονίσας τους όρους της μονομαχίας. «Πολύ καλά (απήντησεν ο πρόεδρος) αλλά διατί δεν επιχειρήσατε επί του πεδίου την τελευταίαν απόπειραν προς αποτροπήν της μονομαχίας;». «Τοιαύτη απόπειρα καθίσταται πάντοτε αδύνατος επί του πεδίου» απήντησεν ο κ. Μαυρομιχάλης».




Ειδήσεις βροχή πλέον κατακλύζουν τις εφημερίδες, ελληνικές, ξένες και ελληνόγλωσσες του εξωτερικού. Η εφημερίδα «Κλειώ» της Τεργέστης αντιγράφει[8] την είδηση από την εφημερίδα «Καρτερία» των Παρισίων:
«Περί της δίκης γράφουσιν εις την «Καρτερίαν» εκ Παρισίων.
Ο επιθετικός και καθ’ όλα άκοσμος τρόπος, δι’ ού ο πρόεδρος του εν Μελούνω δικαστηρίου διεξήγαγε την δίκην, ενεποίησε τοις πάσιν ισχυράν έκπληξιν. Η καταδίκη του κ. Κωνσταντίνου Σούτσου διήγηρε ούχ ήττον γενικήν αποδοκιμασίαν. Ο πρόεδρος εισήλθεν αυθαιρέτως εις τα απόρρητα του ιδιωτικού βίου του Σούτσου, ωνείδησεν αυτώ ως μη μετασχόντι επί του 1870 πολέμου, προέβη δε επί τέλους εις απρεπείς ερωτήσεις. «Σεις οι Έλληνες που έχετε την καρδίαν;».  ----Την έχομεν Κύριε πρόεδρε, εκεί όπου υπάρχει, απήντησεν ο Σούτσος. Ο πρόεδρος εχαρακτήρισε προσέτι τον Σούτσον ως κλέπτην, διότι επεπειράθη να απαγάγη δια δόλου το τέκνον του. Άπασαι αύται αι λεπτομέρειαι ού μόνον το κοινόν διέθεσαν υπέρ του Σούτσου, αλλά συνεκίνησαν και αυτήν την κυβέρνησιν, ήτις κατενόησεν ότι δεν δύναται να επιτρέψη εις τους εν Μελούνω ενόρκους να καταδικάσωσιν άνθρωπον, όστις εν Παρισίοις θα κατεδικάζετο εις τετράμηνον φυλάκισιν. Λέγεται ως βέβαιον ότι ο Άρειος Πάγος θα ακυρώση την απόφασιν του κακουργιοδικείου και ότι η κυβέρνησις θα καθυποβάλη προσεχώς εις την Συνέλευσιν νέον ειδικόν νομοσχέδιον περί τούτου».
«Παράδοξος τις δίκη[9]».
Με αυτόν τον τίτλο η εφημερίδα «ΑΙΩΝ» μεταφέρει στους αναγνώστες της, λίγες ημέρες μετά την απόφαση, μέρος των πρακτικών της δίκης, μεταφράζοντας την είδηση από τις στήλες της Παρισινής «Le Figaro»:
«Λίαν περίεργοι εισίν αι λεπτομέρειαι της επί μονομαχία δίκης του κ. Σούτσου και των μαρτύρων αυτού. Ο Πρόεδρος των Συνέδρων του εν Μελούνον συνεδριάσαντος δικαστηρίου των Ενόρκων, δεν κατόρθωσε ν’ αποκρύψη τας μεροληπτικάς τάσεις αυτού, αι δε καταχωρίζουσαι τα πρακτικά των συνεδριάσεων εφημερίδες των Παρισίων έκπληκτοι ίστανται, προ των τρόπων εκείνου. «Εάν ποτέ τις των αναγνωστών ημών ατυχήση να φονεύση τον αντίπαλόν του εν μονομαχία» επιφωνεί ο Φίγγαρο «δεν ευχόμεθα αυτώ να τύχη προέδρου των Συνέδρων του κ. Tiy το διατί θα εννοήση ο αναγινώσκων τα πρακτικά της συνεδριάσεως». Και αληθώς απίστευτοι καταντώσιν αι προς τον Σούτσον και τους μάρτυρας αυτού ερωτήσεις του Δικαστού τούτου, ή όλως άσχετω προς το θέμα. Ή φανεράν περιέχουσαι την πρόθεσιν, όπως δυσμενώς προς αυτούς διαθέσωσι τους Ενόρκους και το Κοινόν.
-Σούτσε, τω είπεν ο Πρόεδρος, ήλθες εις Παρισίους ίνα σπουδάσης. Εν έτει 1866 ήσο εν τω Σχολείω της εφαρμογής εν Μέτς, έκτοτε δε υπηρετήσας εν τω συντάγματι του Μηχανικού μέχρι του 1868. Εν έτει 1869 ενυμφεύθης. Ούτω την παραμονήν των συμφορών ημών έδωκας την από της θέσεως του αξιωματικού παραίτησιν;
-Δεν εδυνάμην να προπαντεύσω ότι ο πόλεμος έμελλε να εκραγή, απήντησεν ευλόγως ο Σούτσος, είς των μάλλον ενθέρμων θιασωτών των Γάλλων και μέχρι φανατισμού τοιούτου χωρήσας…».
Στο δημοσίευμα καταγράφεται λεπτομερώς η «προκατειλημμένη» στάση του Προέδρου του Δικαστηρίου απέναντι στον κατηγορούμενο, αφού καταγράφει όλες τις προσβλητικές και παράνομες συμπεριφορές προς την τέως σύζυγό του και το τέκνο του καθώς και τον ξυλοδαρμό συγγενικού της προσώπου, για να λάβουν υπόψη του οι Ένορκοι το παρελθόν του.
Το δημοσίευμα τελειώνει με ύμνους προς το δικαίωμα της μονομαχίας:
«…εν χώρα δε, εν ή η μονομαχία επιβάλλεται υπό κοινωνικών σκέψεων, αχωρίστων από τα ήθη και την κράσιν του λαού αυτής, ερμηνεία τόσω ποικίλη νόμου ατελούς δεν δύναται να διαρκέση δια παντός. Έρχονται στιγμαί, καθ’ άς αυτός ο ειρηνικώτατος των ανθρώπων επείγεται να προσφύγη εις το ξίφος όπως υπερασπίση την τιμήν εαυτού ή των περί αυτόν, όλως δ’ ανεπαρκής όπως παρακωλήση την μονομαχίαν είναι ο Νόμος, ο τιμωρών δια προστίμου πέντε φράγκων τον ραπίσαντα. Ούτως όσω ευδιάθετος και αν ή τις ευγενών ηθών, όπως σεβασθή την Δικαιοσύνην, έρχονται στιγμαί καθ’ άς οφείλει να την παραβλέψη διότι δεν δύναται να τω παράσχη επαρκή και ανάλογον  προς την ύβριν ικανοποίησιν. Αφού η μονομαχία δεν δύναται να εξαλειφθή, πρέπει να κανονισθή υπό νόμου ειδικού και μάλιστα επιεικούς προς τους μάρτυρας. Άλλως και οι μονομαχούντες και η Δικαιοσύνη αυτή θα στερηθώσι της πεποιθήσεως ότι τα πάντα διεξάγονται κατά τους όρους της τιμής και της ευθύτητος και ότι η μονομαχία δεν είναι άντικρυς δολοφονία».


Ολοκληρώθηκε η δίκη τους και με τις αποφάσεις καταδικάστηκαν:

«[10] κ. Κωνσταντίνος Σούτσος, ο θανατώσας εν μονομαχία τον Γκίκαν, δικασθείς εν Παρισίοις, κατεδικάσθη εις τετραετή φυλάκισιν. Επίσης κατεδικάσθησαν εις φυλάκισιν τριών ετών οι μάρτυρες αυτού κ.κ. Β. Νικολαϊδης & Γεώργιος Α. Μαυρομιχάλης, εις διετή φυλάκισιν δε οι μάρτυρες του Γκίκα».

Έγινε έφεση από του δικηγόρους των καταδικασθέντων και στις 22/2/1874 δημοσιεύεται[11] η απόφαση :
«Το Ακυρωτικόν (Άρειος Πάγος της Γαλλίας) απέρριψε την επί αναιρέσει κατά της αποφάσεως των εν Μελούνω Ενόρκων αίτησιν του Κωνσταντίνου Σούτσου και των μαρτύρων αυτού».

Στο τέλος όμως η πίεση της κοινής γνώμης, των εφημερίδων καθώς και ο φόβος του πολιτικού κόστους, ανάγκασε τον Πρόεδρο της Γαλλίας να παρέμβει[12] :

                                                                                                       Πατρίς ντε ΜακΜαόν, Πρόεδρος Γαλλίας.

Με ολοκλήρωση του παρόντος 2ου σημειώματος οφείλεται να αναφερθεί πως τα ίχνη του Κωνσταντίνου Σούτσου χάνονται. Πουθενά τα επόμενα 3 χρόνια δεν απαντάται αναφορά στο πρόσωπό του, σε ελληνικές εφημερίδες. Το ίδιο και ο μάρτυς Βασίλειος Νικολαΐδης. Ο Γεώργιος Ανασ. Μαυρομιχάλης επέστρεψε στην Ελλάδα και συνέχισε να υπηρετεί στο στράτευμα.
Σε αυτόν θα είναι αφιερωμένο όλο το 3ο επόμενο δημοσίευμα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Η ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΚΩΔΙΚΑ

Διαθέτω τον τόμο  «Ελληνικός Ποινικός Κώδιξ[13]» ο οποίος περιέχει άρθρα για την ποινική αντιμετώπιση της «Μονομαχίας». Στο ΙΖ Κεφάλαιο σελ. 316 αναφέρεται:
-Πρόκλησις εις μονομαχίαν. Άρθρο 316   
1. Ο προκαλέσας τινά εις μονομαχίαν δι’ όπλων και ο αποδεχθείς τοιαύτην πρόκλησιν τιμωρούνται δια φυλακίσεως μέχρις έξι μηνών.
2. Εάν τις των αντιπάλων εματαίωσεν οικεία βουλήσει την τέλεσιν της μονομαχίας προ πάσης ενάρξεως αυτής, απαλλάσεται της ποινής.
Μονομαχία είνε αγών σοβαρός συμπεφωνημένος μεταξύ δύο προσώπων, διεξαγόμενος κατά εκατέρωθεν γνωστούς κανόνας και συμπεφωνημένους όρους….. Αγών μεταξύ πλειόνων των δύο δεν αποτελεί μονομαχίαν αλλά συμπλοκήν…….
-Μονομαχία. Άρθρο 317.
1. Η δι’ όπλων μονομαχία τιμωρείται δια φυλακίσεως τουλάχιστον έξ μηνών. Εάν δε κατά τους συμφωνηθέντας όρους, η μονομαχία έδει να εξακολουθήση μέχρι θανάτου ενός των αντιπάλων, επιβάλλεται φυλάκισις τουλάχιστον ενός έτους.
2. Ο εν μονομαχία αποκτείνας τον αντίπαλον αυτού τιμωτείται δια φυλακίσεως τουλάχιστον τριών έτών, εν δε τη περιπτώσει του εδαφ. Δευτέρου της προηγουμένης παραγράφου δια καθείρξεως μέχρι δέκα ετών.
3. Ο εκ προθέσεως παραβιάσας τους κανόνας της μονομαχίας ή τους συμπεφωνημένους όρους αυτής και λόγω της παραβιάσεως ταύτης, αποκτείνας ή τραυματίσας τον αντίπαλον, τιμωρείται κατά τας διατάξεις περί ανθρωποκτονίας ή σωματικών βλαβών, εάν κατά τα άρθρα του παρόντος κεφαλαίου δεν  τιμωρείται βαρύτερον η πράξις. 



[1][1] Εφημερίδα Αθηνών «Εμπρός», φύλο της 7/7/1927.

[2] Εφημερίδα Αθηνών «ΑΙΩΝ»  φύλο 26/11/1873.

[3] Εφημερίδα Αθηνών «ΚΑΙΡΟΙ» φύλο 24/11/1873.

[4] Εφημερίδα Αθηνών «ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ» φύλο 24/11.1873.

[5] Εφημερίδα Παρισιού «Le Figaro» φύλο 2/12/1873.

[6] Εφημερίδα Παρισιού «Le Figaro» φύλο 9/2/1874 σελ.3.

[7] Εφημερίδα Αθηνών «ΚΑΙΡΟΙ» φύλο της 7/2/1874.

[8] Εφημερίδα Τεργέστης «ΚΛΕΙΩ», φύλο 2/2/1874

[9] Εφημερίδα Αθηνών «ΑΙΩΝ», φύλο της 14/2/1874.

[10] Εφημερίδα Αθηνών «ΑΙΩΝ», φύλο της 4/2/1874.

[11] Εφημερίδα Αθηνών «ΑΙΩΝ», φύλο της 27/2/1874.

[12] Εφημερίδα Αθηνών «ΑΙΩΝ», φύλο της 29/3/1874.

[13] Γ.Α. ΒΑΒΑΡΕΤΟΥ. «Ποινικός Κώδιξ». Έκδοση αφοί Π. Σάκκουλα. Έκδοσις Β΄. Αθήναι 1961.